Krempna  
 

Kotań

 
  Grab  
  Ożenna  
  Wyszowatka  

 
 

 

 

 

I K O N O S T A S  –  K O T A Ń

(1689 – pocz. XVIII w.)

 

 

RYS HISTORYCZNY

 

IKONOSTAS

 

GALERIA ZDJĘĆ

 

 

 

T E M A T Y K A   I K O N   I K O N O S T A S U   W   K O T A N I

1. PASJA

1a. Ukrzyżowanie

1b. Bogurodzica

1c. Święty Jan Apostoł 

2. ŚWIĘCI PROROCY I PATRIARCHOWIE STAREGO TESTAMENTU

2a. Zachariasz i Mojżesz

2b. Gedeon i Jeremiasz

2c. Jakub i Micheasz

2d. Aaron i Dawid

2e. Salomon i Ezechiel

2f. Daniel i Izajasz 

3. DEESIS

3a. Trymorfon: Chrystus Pantokrator, Bogurodzica i Jan Chrzciciel

3b. Święty Piotr Apostoł

3c. Święty Mateusz Apostoł i Ewangelista

3d. Święty Marek Ewangelista

3e. Święty Andrzej Apostoł

3f. Święty Jakub Starszy Apostoł

3g. Święty Tomasz Apostoł

3h. Święty Paweł Apostoł

3i. Święty Jan Apostoł i Ewangelista

3j. Święty Łukasz Ewangelista

3k. Święty Szymon Apostoł

3l. Święty Bartłomiej Apostoł

3m. Święty Filip Apostoł 

4. OSTATNIA WIECZERZA 


Pasja – Ukrzyżowanie

Postać Chrystusa na krzyżu w tradycji wschodniej rzadko nosi cechy męczeńskiej śmierci. Sztuka bizantyjska dążyła przede wszystkim do ukazania Chwały Zbawiciela. Zazwyczaj nie wisi On bezwładnie na krzyżu lecz raczej stoi na jego tle. Twarz nie wyraża cierpienia, jest spokojna i pozbawiona bólu. Zaakcentowane zostało w ten sposób zwycięstwo nad śmiercią dokonane mocą ofiary krzyżowej. Początkowo oczy Ukrzyżowanego ukazywano jako otwarte. Dopiero około X wieku przyjęto malować je zamknięte, aby podkreślić prawdę o śmierci Chrystusa. Wypływająca obficie z ran krew świadczy natomiast o życiu Ducha Świętego w umęczonym ciele. Najbardziej rozpowszechnioną formą drzewa krzyża jest typ z trzema belkami poprzecznymi. Do najdłuższej przybite są ręce Zbawiciela. Na górnej (tytulusie) umieszczony jest napis: ΙΗЦІ (Jezus Nazarejczyk Car Judei) lub: ЦАР СЛАВИ (Car Sławy – Król Chwały). Dolna belka to podnóżek, do którego przybito stopy. W ogólnej wymowie podnóżek jest zarazem znakiem dostojeństwa ukazywanej postaci, stosowanej jeszcze w przedchrześcijańskiej ikonografii (m.in. cesarskiej). Podnóżek ukośny (wyżej ramię po prawicy Chrystusa) oznacza potęgę działającej Bożej łaski, która stała się źródłem dostąpienia zbawienia m.in. dla Dobrego Łotra ukrzyżowanego po prawicy Pana. Przybite dwoma gwoździami stopy Zbawiciela (obecnie w Kościele Rzymskokatolickim jednym gwoździem) są elementem pierwotnej iknografii, do końca XII wieku właściwym całemu chrześcijaństwu. W obrazach Ukrzyżowania do najczęściej stosowanych dodatkowych elementów o charakterze znaczeniowym należą wyobrażenia słońca i księżyca (jako Eklezja i Synagoga, Nowy i Stary Testament oraz dopełnienie starotestamentowego Przymierza w Ofierze Krzyża)  i czaszki pod krzyżem (grób Adama zmazanie grzechu pierworodnego pierwszych rodziców mocą krwi wypływającej z ran Chrystusa).

Patriarchowie, Prorocy, Królowie i Kapłani Starego Testamentu

W opracowaniach traktujących o ikonografii cerkiewnej określani są wspólnym mianem Proroków. W ukształtowanym na początku drugiego tysiąclecia programie malarskiego wystroju świątyni, ich portretowe wizerunki przypisane były przede wszystkim sferze sklepiennej. Umieszczano je w tamburze, stanowiącym podstawę kopuły ponad nawą cerkwi (gdzie obraz Chrystusa Pantokratora) lub w łuku arkady pomiędzy sanktuarium, a przestrzenią dla wiernych. Takie usytuowanie ma odniesienie do roli Proroków jako pośredników pomiędzy Bogiem i ludźmi oraz ich miejsca w historii zbawienia zwiastunów nadejścia Mesjasza, Wcielenia i Odkupienia. Przesłanie to podkreśla także późniejszy zwyczaj lokalizacji obrazów w szczycie ikonostasu (po bokach ikon Wcielenia i Ukrzyżowania), w obramieniu ikony Bogurodzicy z Dzieciątkiem, czy kompozycja ikonograficzna Drzewo Jessego. Ponadto Prorocy ukazywani byli na ikonach o charakterze narracyjnym (np. Sądu Ostatecznego) oraz odnoszących się do historii ich działalności. Przedstawiani bywają z atrybutami, wśród których właściwym wszystkim postaciom jest rozwinięty zwój, zawierający tekst proroctwa (rzadziej księga). Abraham, Izaak i Jakub nazywani są ojcami całego narodu Żydowskiego, Mojżesz patriarchą wszystkich Proroków. Czterej Prorocy Więksi to: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel. Grono dwunastu Proroków Mniejszych tworzą: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz. Chrześcijańska ikonografia przywołuje ponadto inne osoby spośród starotestamentowych proroków, kapłanów i królów (nie będące autorami odrębnych ksiąg Biblii). Pamięć ich wszystkich czci Kościół Wschodni w Niedzielę Praojców (ostatnia niedziela przed Bożym Narodzeniem). Większości spośród nich poświęcony jest także odrębny dzień w kalendarzu liturgicznym.

Deesis

Określenie Deesis oznacza przebłagalną modlitwę wstawienniczą. Decydujący wpływ na ikonograficzny kształt tego tematu wywarły wczesnochrześcijańskie teksty liturgiczne. Głównymi postaciami kompozycji malarskiej są: tronujący Chrystus i zwracający się ku Niemu oredownicy ludzi: Bogurodzica oraz święty Jam Chrzciciel (grupa ta określana jest mianem trymorfonu). Jednocześnie w bezpośredniej bliskości Tronu Mesjasza, w osobach Jana poprzednika i Maryi następuje spotkanie Starego i Nowego Testamentu. W modlitwie przebłagalnej uczestniczą również inni święci. Od XVI wieku w cerkiewnym malarstwie są to Apostołowie. Często za tronem Zbawiciela pojawia sie para Archaniołów. Temat jest jednym z najwcześniej przypisanych przegrodzie ołtarzowej.

Apostołowie

Greckie słowo „apostolos” oznacza posłańca i namiestnika, człowieka obdarzonego przez swojego Pana szczególnym zaufaniem i godnością. Po chrzcie udzielonym przez Jana, Jezus osobiście wyznaczył grono najbliższych uczniów – Apostołów, którzy towarzyszyli Mu, aż do dnia Wniebowstąpienia. Byli oni świadkami nauczania i czynienia znaków, Mistycznej Wieczerzy, Męki oraz Zmartwychwstania Pańskiego. W dzień Pięćdziesiątnicy dostąpili pełni łask Ducha Świętego. Na nich, dwunastu kamieniach Niebiańskiego Jeruzalem (Ap 21,14) i ich dziele wspiera się Kościół Boży, w którym sukcesja apostolskiej posługi przekazana została biskupom. Święto Soboru 12 Apostołów obchodzone jest 30 czerwca. Sczególną godność najbliższych uczniów Zbawiciela podkreślają statyczne i pełne dostojeństwa kompozycje Deesis, Komunii Apostołów, czyli świadków Sądu Ostatecznego. Podobna wymowę ma umieszczanie ich wizerunków w klejmie ikony Chrystusa Pantokratora. W tych przedstawieniach do grona 12 Apostołów włączani są również: święty Paweł Apostoł, oraz Ewangeliści: Marek i Łukasz. Tradycja dotrzymywania liczby 12 powoduje wówczas  wyeliminowanie z kolegium innych postaci. Apostołowie pojawiają się na większości obrazów  o charakterze narracyjnym, przywołujących wydarzenia opisane w Nowym Testamencie oraz pokrewnych im przedstawieniach opartych na przekazach apokryficznych. Ponieważ imiona uczniów Jezusa stanowią wezwanie wielu cerkwi, ich portretowe ikony znajdują miejsce w składzie namiestnych rzędów ikonostasów (jako ikony chramowe).  W zespole cerkiewnych obrazów istotne miejsce zajmują wyobrażenia Ewangelistów. Umieszczane są przede wszystkim w pendentywach, poniżej bębna kopuły nawowej oraz w skrzydłach carskich wrót ikonostasu. W XVII wieku popularnym tematem malarstwa sakralnego, wprowadzanym także do przegród ołtarzowych stało się męczeństwo Apostołów.

Ostatnia Wieczerza

Występowanie tego tematu w ikonostasach jest powszechne od początku XVII wieku. Ikona umieszczana była na osi przegrody ikonostasowej ponad Carskimi Wrotami, pomiedzy obrazami cyklu świątecznego. Eksponowane miejsce wśród ikon przegrody uzasadnione jest bezpośrednim odniesieniem do sprawowanej za ikonostasem Ofiary Eucharystycznej. W sferze ideowej obraz wiąże się ściśle z umieszczonymi na osi ikonostasu wizerunkami Wcielenia, Ukrzyżowania i wrotami „Króla Chwały”.

Zakończenie

Wieś Kotań istniała już w 1581 roku. W wyposażeniu lokalnej cerkwi przetrwało wiele zabytków malarstwa cerkiewnego XVII – XVIII wieku (część w zbiorach muzealnych). Wśród nich duże fragmenty XVII-wiecznych ikonostasów (z różnych zespołów). Pełny ikonostas oraz księgi liturgiczne fundowali w końcu  XVII wieku m.in. Jakub i Maria Bawolakowie. Autor ikonostasu umieścił swoją sygnaturę na ramie namiestnej ikony Hodigitrii: ΣИЮ РОБОТУ ПОРОБИВЪ МНОГО ГРђШНЫЙ ЯЦЄНЪТЇЙ РЫБОТИЦКІЙ ЗДЄРЄВА ИПОМАЛЮВЪ РУКОЮ СВО/.../, (tzn. „Tę robotę porobił bardzo grzeszny Jacenty Rybotyckij z drewna i pomalował ręką swoją”). Dzieła tego malarza znajdują się do dzisiaj w pobliskich cerkwiach w Świątkowej Małej i Świątkowej Wielkiej. Są to m.in. górna partia ikonostasu z apostolskim Deesis oraz dwie duże ikony Sądu Ostatecznego i Męki Pańskiej.

Jarosław Giemza, Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamku w Łańcucie

Ikona świętych Kosmy i Damiana (1689) autorstwa Jacentego Rybotyckiego.
Ciekawostką ikonograficzną jest fakt umieszczenia przez malarza w tle ikony
widoku kotańskiej cerkwi oraz dukielskiego lub żmigrodzkiego ratusza.
Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Zamku w Łańcucie.

 

 
       
     
   

aktualności  |  ogłoszenia  |  historia  |  patronowie  |  grupy  |  okolice  |  ciekawe strony  |  fotogaleria

© Achim 2009